Rościszewski Adam h. Junosza, pseud. i krypt.: A., A.–, A…, A*, A**, A***, A. R., Adam, Adam z Rościszewa, J. R., N, R… (1774–1844), mecenas, bibliograf, dziennikarz, kolekcjoner, słowianofil. Ur. najprawdopodobniej w Żurawicach Długich (pow. jasielski), w rodzinie ziemiańskiej.
O dzieciństwie i młodości R-ego wiadomo tylko, że kształcił się u pijarów w Rzeszowie i na Uniw. Lwow.; studiów jednak nie ukończył. Ok. 1794 r. odziedziczył majątki Kamienicę, Zalesie oraz Żurawice Długie i osiadł w tym ostatnim. Zaczął się zajmować gospodarowaniem, a równocześnie rozwijał swe zainteresowania kolekcjonerskie i naukowe. Śledził bieżący ruch wydawniczy, przeprowadzał kwerendy archiwalne i biblioteczne, gromadził źródła historyczne (dokumenty, listy rękopiśmienne, książki, mapy, ryciny, monety, inskrypcje i in.) i wypełniał obowiązki z tytułu honorowego członkostwa Tow. Naukowego Krakowskiego (od r. 1820), Tow. Literacko-Słowiańskiego we Wrocławiu i Narodowego Muzeum Czeskiego w Pradze. Zebrane materiały zazwyczaj przekazywał bibliotekom Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, Jagiellońskiej w Krakowie, Raczyńskich w Poznaniu, Muzeum Narodowego Czeskiego w Pradze i in. W dziejach tych intytucji zapisał się nietylko jako jeden z najwytrwalszych i najhojniejszych ofiarodawców, ale i jako pomysłodawca oraz organizator wielu wspierających je akcji. Jako współpracownik „Pamiętnika Lwowskiego” (od r. 1816 pisał tu o sprawach społecznych, ekonomicznych, artystycznych, technicznych, oświatowych i w ogóle kulturalnych) ogłosił na jego łamach w r. 1819 Wezwanie do składki na wybicie pamiątkowego modelu dla JW-go Józefa Maksymiliana hrabi z Tęczyna Ossolińskiego. Sam złożył na ten cel 10 dukatów i zaproponował napis „Za założenie biblioteki narodowej we Lwowie. Ziomkowie r. 1820”.
Niemal od samego zawiązku Ossolineum R. współdziałał z fundatorem oraz z dyrektorem Zakładu Franciszkiem Siarczyńskim, udzielając porad i załatwiając osobiście niektóre sprawy instytucji. Za jego sprawą pierwszym kuratorem został Henryk Lubomirski, którego zbiory pod nazwą Muzeum Lubomirskich jako osobna część zostały włączone do Biblioteki Ossolineum. W uznaniu zasług R-ego dla instytucji fundator powołał go 15 I 1824 do grona «reprezentantów posteritatis» czuwających, aby działania kuratora były zgodne ze statutowymi postanowieniami fundatora. M. in. w związku z tą funkcją R. rozwinął obfitą korespondencję z Siarczyńskim, Ossolińskim, Stanisławem Jaszowskim, Adamem Kłodzińskim, Konstantym Słotwińskim, Żegotą Paulim, Jerzym Samuelem Bandtkiem, Wacławem Aleksandrem Maciejowskim, Józefem Łukaszewiczem, Tadeuszem Wasilewskim, Vaclavem Hanką, Janem Kollárem, Vaclavem Štulcem, Jernejem Kopitarem, Jánem Pavlem Koubkiem i wielu in. W listach donosił o rozwijaniu się powstałej instytucji, o napływających darach, o wynikach własnych działań, wreszcie zachęcał do ofiarności na rzecz instytucji słowiańskich i do pracy we wszystkich dziedzinach życia narodowego zarówno Polaków, jak Czechów oraz in. Słowian. Swoimi ofiarami i odpowiednią agitacją walnie przyczynił się do powstania bogatego działu poloników w Bibliotece Muzeum Narodowego Czeskiego, a w r. 1831 wpisał się w poczet członków założycieli powstałej przy praskim Muzeum Narodowym Maticy Českej. Znalazł się również wśród ofiarodawców na rzecz szkoły ewangelickiej w Pressburgu (Bratysławie) oraz bibliotek gimnazjalnych w Czechach.
R. pisywał bajki, fraszki, piosenki, «ucinki» a nawet sonety i zagadki, których spora część ukazała się w lwowskich „Rozmaitościach”. Wydał także druk ulotny pt. Wiersz z okoliczności upadku sławnej wieży we Lwowie dnia 15 lipca 1826 (Lw. 1826). Część jego utworów wierszowanych przyjaciele czescy (m. in. V. Hanka, V. Štulc i J. P. Koubek) przełożyli na swój język i opublikowali w czasopismach. R. pisywał także wiersze patriotyczne, jak Cierpienie i Już wznosi naszą Ojczyznę Bóg…. z których ostatni wszedł do tajnego wydawnictwa Ossolineum pt. „Pieśni patriotyczne z czasów rewolucji polskiej 1830… zebrane przez f. b. [F. Bilińskiego]” (Lw. 1833). Trudnił się również pracą przekładową; podobno już podczas studiów próbował sił na tym polu. Później m. in. spolszczył i wydał własnym nakładem powiastkę „Wędzidło z muła” Ch. M. Wielanda [Lw. 1828], piętnastowieczne wiersze łacińskie B. Hasištejnskiego z Lobkovic na pochwałę cieplic Karlsbadu („Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich” 1829). Próbował tłumaczyć poemat I. Gundulicia „Osman”. R. był także autorem książeczki Przestrogi i zapytania dobrej i światłej matki zadawane córce idącej za mąż i jej odpowiedzi (Lw. 1833).
Ze szczególnym zainteresowaniem śledził R. bieżące badania naukowe nad przeszłością Polski, informował o nich w notatkach prasowych (przeważnie anonimowych) lub w obszerniejszych artykułach, opatrywanych w ilustracje (zazwyczaj faksimilia dokumentów) i zamieszczanych głównie w „Czasopiśmie Naukowym” oraz w późniejszej „Bibliotece” Ossolineum. R. widział potrzebę bieżącej bibliografii słowiańskiej, której koncepcję przedłożył M. Pogodinowi, prosząc o zainteresowanie nią członków Tow. Naukowego w Moskwie i Petersburgu, a tymczasem (17 III 1837) zachęcał przyjaciół czeskich, aby w „Květach” lub „Časopisie Českeho Museum” podawali półroczne, albo przynajmniej roczne spisy wydawanych dzieł w różnych językach słowiańskich. Dyrektorów Ossolineum wielokrotnie zachęcał do okresowego informowania społeczeństwa o nowych nabytkach Biblioteki i sam wreszcie zaczął gromadzić materiały do ilustrowanej bibliografii najstarszych druków polskich. Po utracie zadłużonych posiadłości i osiedleniu się we Lwowie w r. 1836 zintensyfikował swoje prace nad jednym z pierwszych (jeżeli nie pierwszym) tego rodzaju dzieł w skali światowej. Pochłonęło ono ostatni grosz autora, który w r. 1844 miał przygotowane dwa tomy (znajdujące się obecnie w Ossolineum): Spis XXX foliantów opisanych i w podobiznach przedstawionych, a to z lat 1464–1564 dzieł rzadkich do pierwodruków i literatury polskiej należących oraz Spis dzieł rzadkich do pierwodruków i literatury polskiej należących, o wydanie których pod ogólnym tytułem Opis bibliograficzny pierwodruków i dzieł rzadkich, wydanych w Polszcze lub za granicą przez Polaków lub im przypisanych, objaśniony podobiznami na wzór obrazu i od razu wskazaniem tego, gdzie się opisane dzieło znajduje bezskutecznie zabiegał m. in. u Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu. Zmarł w nędzy w nocy z 11 na 12 XII 1844 w szpitalu lwowskim, w którym umieścił go Adam Kłodziński, i został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.
R. rodziny – jak się zdaje – nie założył.
Pośmiertnie ogłoszono przekład R-ego opowiadania K. J. Erbena „Skarb zaczarowany” (Praga 1853).
Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VII, IX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Bibliografia polskich prac z zakresu slawistyki 1968–1972, W. 1973, t. 2 Literaturoznawstwo 1972–1981, W. 1983; Finkel, Bibliogr.; Hahn W., Bibliografia bibliografii polskich do r. 1950, Wyd. 3, Wr. 1966; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Lichodziejewska F., „Tydzień” 1893–1906, Wr. 1959; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Staniszewski W., Bibliografia „Rozmaitości”, pisma dodatkowego do „Gazety Lwowskiej”, 1817–1848 i 1854–1859, w: Stulecie „Gazety Lwowskiej” 1811–1911, Lw. 1913 III cz. 1; Enc. Org.; Bar, Słown. pseudonimów; Słown. Pracowników Książki Pol. (M. Hoffmann, bibliogr.); Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie herbarza Niesieckiego i manuskryptów, Lw. 1855–9 I–II; Uruski, XV; – Borkowski A. Dunin, Niepowieści i nierozprawy, Lw. 1846 s. 67; Galos E., Madejska T., Druki oficyny ossolińskiej 1828–1918, Wr. 1987; Korpała J., Dzieje bibliografii w Polsce, W. 1969; Lewandowska-Jaraczewska I., Adam Junosza-Rościszewski, „Roczn. Zakł. Narod. im. Ossol.” R. 7: 1972 s. 87–117, R. 8: 1973 s. 59–92 (bibliogr.); taż, Zakład Narodowy im. Ossolińskich za dyrektury A. Kłodzińskiego 1839–1849, Wr. 1980; [Słotwiński K.] K. S., A. Rościszewski, „Czasopismo Naukowe od Zakładu Narodowego im. Ossolińskich wydawane” 1833 z. 3 s. 97–100 (z podob. rytowaną przez A. Tepplara); Starnawski J., Adam Mickiewicz w poezji polskiej i obcej 1818–1855, Wr. 1961; tenże, Warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej, Wyd. 3, W. 1982; Wasilewski L., Dwie prace Jelinka, „Tydzień” 1895 nr 18 s. 140–1; Wisłocki W. T., Tajne druki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lw. 1935; – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 2, 6–7; Korespondencja Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, Wr. 1975; Pigułki przeciw złemu humorowi, Lw. 1828; – „Gaz. Lwow.” 1844 nr 150; „Sławianin” 1837–9; – B. Jag.: rkp. 3837, 5657, 7836 k. 41–42, rkp. 7837 k. 68, rkp. 7913 k. 70–77, rkp. 7937 k. 68; B. Ossol.: rkp. 1001, 1113, 2441, 2443, 2444, 2445, 4364, 13128 s. 87–88, rkp. 13654 s. 231–232; B. PAN w Kr.: rkp. 718.
Jan Bujak